گزارش امنیت غذایی و چالش‌های پیش روی کشورها پس از جنگ روسیه و اوکراین و نقش استانداردهای GS1 در بهبود شرایط با نگاهی به کنفرانس ایمنی غذایی بارسلون (مارس 2022) توسط موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی منتشر شد. این کار تحقیقی توسط آقای سیدحسین پاریاب پژهشگر موسسه مطالعات و دبیرکل انجمن علمی تجارت الکترونیکی ایران و آقای ابوالفضل معصوم زاده و خانم سمانه قلی پور از اعضای هیات علمی موسسه و عضو انجمن علمی تجارت الکترونیکی ایران تهیه و تدوین شده است که خلاصه مدیریتی آن در ادامه آمده است.
خلاصه مدیریتی
مطابق تعریف کمیته امنیت غذایی سازمان ملل متحد، امنیت غذایی به این معناست که همه مردم در هر زمان، دسترسی فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی به غذای کافی، ایمن و مغذی داشته باشند که ترجیحات و نیازهای غذایی آنها را برای یک زندگی فعال و سالم برآورده کند. لذا با توجه به اهمیت موضوع امنیت و ایمنی مواد غذایی و چالش‌های پیش روی آن، بویژه تأثیراتی که وقایعی از قبیل جنگ (بطور خاص جنگ روسیه و اوکراین) می‌تواند روی این حوزه ایجاد نماید، گزارش حاضر با تأکید بر امنیت غذایی جهان، به بررسی مهمترین آثار و عواقب ناشی از جنگ این دو کشور بر بخش‌های مختلف پرداخته و بازار محصولات کشاورزی اساسی جهان را از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داده است. در ادامه با توجه به برگزاری آخرین همایش ایمنی غذایی بارسلون (در مارس 2022) و با عنایت به اهمیت مبحث ایمنی غذایی به عنوان یکی از عناصر مهم تشکیل‌دهنده امنیت غذایی، به برنامه ابتکار جهانی ایمنی موادغذایی و تأثیر استانداردهای GS1 بر تأمین امنیت غذایی پرداخته شده است. در نهایت نیز با بهره‌گیری از رهنمودها و توصیه‌های مراجع معتبر این حوزه (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) و بانک جهانی) با توجه به شرایط فعلی کشور، آموزه‌هایی برای ایران ارائه شده است.
بر اساس این گزارش با توجه به اینکه دو کشور روسیه و اوکراین از بزرگترین تولیدکنندگان و صادر‌کنندگان محصولات کشاورزی به خصوص غلات (نظیر گندم، ذرت و جو)، دانه‌های روغنی و همچنین نهاده‌های مورد نیاز تولید در بخش کشاورزی و دامی هستند، لذا در پی وقوع جنگ میان این دو کشور که به عنوان «سبد نان دنیا» مطرح می‌باشند، سیستم غذایی جهان با چالش‌های عدیده‌ای روبرو شده است. در واقع جنگ باعث شده تا سیستم غذایی جهان به دلیل محدودیت‌های لجستیک از طریق منطقه دریای سیاه و اوکراین با هزینه‌های حمل و نقل بالاتر، کاهش دسترسی به نهاده‌های تولید به خصوص برای کشورهای کم درآمد و وابسته به واردات این اقلام از کشورهای مزبور روبرو شود. همچنین به واسطه شرایط جنگی و اعمال محدودیت‌های صادراتی روسیه روی برخی محصولات کشاورزی و نهاده‌هایی نظیر کود شیمیایی، کمبود عرضه نیروی کار، افزایش قیمت انرژی و نیز افزایش نگرانی‌های آتی با اعمال تحریم‌های آمریکا و بریتانیا و برخی کشورهای دیگر علیه روسیه برای ممنوعیت واردات نفت خام و سایر محصولات نفتی، تولید و به تبع آن عرضه مواد غذایی، دشوارتر شده است.
از سوی دیگر کاهش قابل توجه ذخایر جهانی محصولات اساسی کشاورزی و در عین حال اقدامات کشورهای درگیر جنگ در محدود نمودن صادرات محصولات و نهاده‌های اساسی کشاورزی و اقدام به ذخیره‌سازی احتیاطی محصولات کشاورزی توسط کشورهای غیردرگیر در جنگ و صادرکننده عمده نظیر کانادا، آرژانتین، مجارستان و اندونزی، فشار بر عرضه جهانی افزایش یافته که افزایش بیشتر قیمت‌های جهانی را سبب شده است. همچنین افزایش حجم خرید و واردات محصولات کشاورزی کشورهایی نظیر چین شرایط را به سمتی هدایت کرده که قیمت محصولات اساسی کشاورزی با افزایش شدید مواجه گردند؛ به نحوی که طبق برآوردها شاخص قیمت مواد غذایی فائو بیش از 40 درصد افزایش را در دو سال گذشته تجربه نمود و ناامنی غذایی در این دوره دو برابر گردید. در همین راستا برآورد گردیده که 45 میلیون نفر در آستانه قحطی و تهدید جدی امنیت غذایی قرار خواهند گرفت.
همچنین بررسی اقلام وارداتی کالاهای اساسی ایران نشان می‌دهد افزایش بی‌سابقه واردات گندم از سوی ایران با رکورد بالای قیمت‌ها در بازار جهانی مصادف شده که همین امر منجر به افزایش هزینه‌های مالی تأمین اقلام اساسی شده است، به حدی که واردات اقلامی همچون ذرت و سویا را نیز تحت تأثیر قرار داده است. روسیه در سال 2021 بزرگترین شریک تجاری ایران در واردات گندم (سهم بیش از30 درصدی) بوده است؛ از این رو جنگ این کشور با اوکراین می‌تواند واردات گندم از روسیه را به شدت تحث تأثیر قرار دهد. به علاوه با اختصاص بیش از 21 درصد از واردات روغن آفتابگردان مورد نیاز داخل از دو کشور درگیر جنگ یعنی روسیه و اوکراین، نگرانی‌هایی در تأمین این محصول نیز وجود خواهد داشت. نقش روسیه به عنوان کشور درگیر جنگ در تأمین جو مورد نیاز کشور تنها در حدود 7 درصد و در خصوص ذرت نیز سهم پایینی (حدود 3/3 درصد) دارد که با توجه به اینکه عمده واردات این محصولات از کشورهای دیگر نظیر امارات و ترکیه صورت می‌گیرد، لذا نگرانی حادی در این حوزه مشاهده نمی‌شود. همچنین درخصوص واردات روغن سویای مورد نیاز کشور نیز به دلیل عدم وابستگی به کشورهای درگیر جنگ، نگرانی مستقیمی از این بابت نیز مشاهده نمی‌شود. البته باید این نکته را مدنظر داشت که هرچند ممکن است کشور در واردات برخی اقلام اساسی بطور مستقیم به کشورهای درگیر جنگ وابسته نباشد؛ اما سیاست‌های ذخیره‌سازی مواد غذایی سایر کشورها به دلیل نگرانی‌های امنیت غذایی ناشی از جنگ، می‌تواند واردات از این کشورها را در سال جاری دچار مشکل نماید.
بنابراین موضوع امنیت و ایمنی مواد غذایی از مواردی است که در صورت وقوع موارد بحرانی نظیر جنگ و درگیری در مناطق مختلف دنیا (مانند جنگ روسیه و اوکراین)، بیش از پیش تشدید می‌شود. برای مواجهه با این موضوع، اعضای ائتلاف ابتکار جهانی ایمنی غذایی متشکل از همه فعالین انجمن کالاهای مصرفی، به چالش‌های پیش روی سیستم‌های امنیت مواد غذایی در زنجیره‌های تأمین خود و بازارهای فعال در آن، رسیدگی می‌کنند و به بالا بردن سطح ایمنی غذا در سطح جهانی کمک می‌کنند. در واقع ابتکار جهانی ایمنی غذایی، در حمایت از صنعت مواد غذایی در حرکت به سوی امنیت غذایی با گرد هم آوردن بازیگران کلیدی صنعت مواد غذایی، در جهت هدایت سیستم‌های مدیریت امنیت غذایی در سراسر جهان به سمت بهبود مستمر فعالیت می‌کند. هدف نهایی این برنامه تقویت و هماهنگ نمودن سیستم‌های امنیت مواد غذایی برای تأمین غذای جمعیت رو به رشد جهانی و توسعه بازارهایی مطمئن برای تأمین و توزیع مواد غذایی در سرتاسر جهان است. این چشم‌انداز، صنعت مواد غذایی را قادر می‌سازد در زمانی که تقاضا برای مواد غذایی در جهان به رشد خود ادامه می‌دهد و مصرف‌کنندگان خواستار اطلاعات و اصالت بیشتر درباره مواد غذایی خریداری شده هستند، به طور ایمن در کنار مصرف‌کنندگان و شرکای زنجیره تأمین در فضای اقتصادی اعتمادسازی نماید.
در همین راستا و با همین اهداف کنفرانس ابتکار جهانی ایمنی غذایی در مارس 2022 در بارسلون برگزار شد و اهم محورهای مدنظر آن شامل: تأثیر تحویل و ارائه مواد غذایی پایدار و ایمن؛ تلاش برای برنامه ظرفیت‌سازی، ثبات و تثبیت آینده در برابر مشکلات بالقوه کمبود مواد غذایی؛ تقویت روابط با نمایندگان سازمان ملل و ایجاد یک پایگاه داده بر اساس گواهینامه GFSI؛ اهمیت مکانیزم فراخوان محصولات برای همکاری و ارتباطات شفاف در سراسر زنجیره تأمین؛ قابلیت ردیابی الکترونیکی و حل چالش امنیت مواد غذایی در سراسر جهان به ویژه اروپا پس از جنگ روسیه و اوکراین بوده است.
به علاوه در کمک به بحث تأمین امنیت و ایمنی مواد غذایی، از نقش سازمان‌هایی همچون سازمان جهانیGS1 نیز نباید غافل شد، استانداردهای این مرجع جهانی این فرصت را به اجزای زنجیره تأمین مواد غذایی می‌دهد تا به زبانی مشترک و با به اشتراک‌گذاری اطلاعات صحیح، امکان برقراری ارتباطی مؤثر بین اجزای زنجیره را فراهم کند. ایجاد قابلیت ردیابی محصولات از ابتدا تا انتهای زنجیره تأمین، همچنین امکان دریافت اطلاعات دقیق از محصول و امکان ردیابی کامل آن توسط مصرف‌کننده و دسترسی به محصولات غذایی سالم‌تر، مطابق با درخواست در زمان و مکان درست، همچنین بررسی اصالت، سلامت و کیفیت مواد مورد استفاده در محصول از دیگر خدمات GS1، به زنجیره تأمین و عرضه مواد غذایی و در راستای بهبود امنیت غذایی به شمار می‌آید. لذا با توجه به مأموریت‌های برشمرده برای دو نهاد مزبور یعنی انجمن کالاهای مصرفی و GS1 در بحث امنیت غذایی می‌توان اذعان نمود که انجمن کالاهای مصرفی به عنوان یکی از همکاران مهم و اصلی سازمان جهانی GS1 قلمداد می‌گردد که در زمینه ردیابی و شفافیت در سراسر زنجیره تأمین و امنیت مواد غذایی فعالیت چشمگیری دارد.
در انتها باید خاطر نشان ساخت که با توجه به تجارب حاصل از بحران‌های گذشته و رهنمود سازمانهای بین‌المللی مرتبط در این حوزه، باید به شرایط پیش رو به عنوان یک زنگ خطر جدی برای کشور توجه داشت. در واقع به دنبال وقوع جنگ میان روسیه و اوکراین و محدودیت‌های ایجاد شده برای طرف عرضه در بازار محصولات و نهاده‌های کشاورزی و به تبع آن رشد قابل توجه قیمت‌ها در بازارهای جهانی از یکسو و ضریب بالای وابستگی کشور به واردات برخی اقلام اساسی کشاورزی چه برای مصارف انسانی (نظیر غلات) و چه به عنوان نهاده‌های تولید مورد استفاده در خوراک دام و تولیدات کشاورزی (نظیر ذرت و جو و کودهای نیتروژنی) از سویی دیگر، می‌بایست دولتمردان بیش از گذشته در بحث مدیریت واردات و تأمین امنیت غذایی اقشار مختلف جامعه تصمیماتی آگاهانه اتخاذ نمایند. لذا این شرایط ضرورت توجه بیشتر دولت به سبد مصرفی اقشار آسیب‌پذیرتر جامعه در راستای تأمین معیشت آنها را می‌طلبد و در این مسیر دولت می‌بایست با بسیج تمام توان و نیروهای خود و با بهره‌گیری از قابلیت‌هایی نظیر استانداردهای GS1 در جهت هم‌افزایی فعالیت‌های منتج به تأمین معیشت خانوارها و امنیت غذایی جامعه به خصوص اقشار نیازمندتر گام بردارد.